Käldeekoodi siijđon Energia

'''Energia''' (tubdâldâh '''E''') lii [[fyysiik|fysikâst]] merhâšittee [[stuárus]], mii lii miäruštâllum táválávt systeem äppin porgâđ [[pargo (fyysiik)|pargo]]. Energian kuáská almolâš siäilumlaahâ, ađai energia ij kuássin láppoo, mut tot nubástuvá ereslágán energian.<ref>[https://web.archive.org/web/20200214205704/http://www04.edu.fi/kaytannonfysiikka/energia_maaritelmia.asp Energian määritelmä - 04edu.fi] Čujottum 1.7.2021 <small>(suomâkielân)</small></ref> Fyysiik, eromâšávt [[termodynamiik]], ovdánem lii vijđedâm energia tuáváduv, ijge taat miäruštâllâm soovâ energia puoh haamijd. [[Aalmugijkoskâsâš ohtâdâhvuáhádâh|SI-vuáháduvvâst]] energia já pargo ohtâdâh lii [[Joule]] já ohtâduv tubdâldâh J. Miäruštâllâm mieldi ohtâ Joule lii pargo, mon oovtâ Newton stuárusâš [[vyeimi (fyysiik)|vyeimi]] parga, ko tot sirdá káppáluv oovtâ meetter. Ohtâ Joule puáhtá leđe meid energia, mii mana oovtâ ampeer [[šleđgâvirde]] vyeijimân oovtâ ohmi [[resistans]] čoođâ oovtâ seekunt ääigi teikâ oovtâ waatâ piähtuin porgâm oovtâ seekunt ääigi.

== Energia häämih ==

=== Jotoenergia ===

Jotoenergia ađai kineetlâš energia lii káppáluv joton lahtoo energia häämi. Káppáluv jotoenergia lii kiddâ káppáluv [[massa]]ast já [[liähtu|liävtust]]. Ko liähtu lii ennuv ucceeb ko [[čuovâliähtu]], te jotoenergia lii [[klassiklâš mekaniik]] mieldi.

<math>E_k=\frac{1}{2}mv^2</math>

mast <math>m</math> lii massa já <math>v</math> liähtu

Káppáluv [[Koskâvuođâlâšvuotâteoria|koskâvuođâlâšvuotâteoreetlâš]] jotoenergia rekinistmist kalga väldiđ huámmášumán masa stuárrum olgopiälálâš tárkkojeijee uáinimčievâst, ko liähtu stuárru. Káppáluv jotoenergia puáhtá rekinistiđ čuávuváá kaavast:<ref>[https://matematiikkalehtisolmu.fi/2017/Suppeaa_suhteellisuusteoriaa_alusta_alkaen.pdf Suppeaa suhteellisuusteoriaa alusta alkaen - matematiikkalehtisolmu.fi] Čujottum 1.7.2021 <small>(suomâkielân)</small></ref>

<math>E_k=\frac{m_0 c^2}{\sqrt{1-\frac{v^2}{c^2}}}-m_0 c^2</math>, mast

<math>m</math><sub>0</sub> lii káppáluv liäpumassa<br><math>v</math> lii káppáluv liähtu liävust leijee tárkkojeijee uáinimčievâst<br><math>c</math> lii [[čuovâliähtu]]

Taat kaava lii kiävtust tuše, jis káppáluv liähtu lii alda čuovâliävtu, ko klassisâš mekaniik kaava ij innig tooimâ nuuvt korrâ liävtust. Hitásub liävtuin lii kevttum klassisâš mekaniik kaava, ko tot addel suulân siämmáá vástádâs ko koskâvuođâlâšvuotâteoreetlâš-uv, mut lii hiälpub kevttiđ.

Jorree joođoost jotoenergia kaava lii:

<math>E_k=\frac{1}{2}J\omega^2</math>

mast <math>J</math> lii [[hiđesvuotâmoomeent]] já <math>\omega\,</math> [[kulmeliähtu]]

=== Potentiaalenergia ===

Potentiaalenergia lii káppáluv energia, mii lii kiddâ [[vuáruvaikuttâs]]âin, moh láá káppáluvâi kooskâst. Energia sirdâšuvá káppálâhân, ko káppálâhân čuáccá [[vyeimi (fyysiik)|vyeimi]], mii toovât nubástus káppáluvvâst. Potentiaalenergia nubástus almolâš kaava lii:

<math>\Delta E_p=\int \limits_{r_0}^{r}F\, dr</math>

mast
* <math>F</math> lii konservatiivlâš vyeimi, mii vuástálist nubástus
* <math>r_0</math> lii káppáluv kiäinu algâsaje
* <math>r</math> lii káppáluv kiäinu loppâsaje

Káppálâh puáhtá finniđ potentiaalenergia ovdâmerkkân, jis tot pajeduvvoo. Taan tábáhtusâst pajedeijee čuácá káppálâhân vyeimi, mii parga pargo [[gravitaatio]] vuástá. Vyeimi porgâm pargo muttoo paajeedmist káppáluv potentiaalenergian. Jis pajedeijee luáštá káppáluv, te potentiaalenergia muttoo jotoenergian já tot kačča enâmân. Potentiaalenergiast lii ain sooppum nollátääsi, mast potentiaalenergia árvu lii nollá. Nollátääsi lii táválávt ovdâmerkkân eennâm teikkâ lättee. Potentiaalenergiast lii ovdâmerkkân šleđgâkiedist sooppum meid positiivlâš já máhđulâš negatiivlâš potentiaalenergia sunde. Gravitaatiopotentiaalenergia ađai potentiaalenergia, mon toovât pargo gravitaatio vuástá, rekinistuvvoo čuávuvávt:

<math>E_p=mgh</math>,

mast
*<math>m</math> lii káppáluv massa
*<math>g</math> lii [[koččâmjođálmemvuotâ]]
*<math>h</math> lii káppáluv alodâh teikâ koskâ potentiaalenergia nollátääsist

Meid täävgi keldimist šadda potentiaalenergia. Täävgi tiileest potentiaalenergia nollátääsi lii ton täsitiäddusajattâh já vyeimi voonât täävgi ijge paajeed káppáluv. 

Vyeimi, mii kiäldá täävgi lii:

<math>F=-kx</math>

ađai potentiaalenergia miäruštâllâm mieldi täävgi potentiaalenergia lii:

<math>E_p=\int\limits_{0}^{x}F\, dx=\int\limits_{0}^{x}kx\, dx=\frac{1}{2}kx^2</math>

mast
* <math>F</math> lii tävgivyeimi
* <math>k</math> lii [[tävgistaađâ]]

=== Šleđgâenergia ===

Tiätu äigikooskâst kuullâm šleđgâenergia puáhtá rekinistiđ [[piähtu|šleđgâpiähtu]] [[integraal]]in:

<math>E=\int \limits_{t_0}^{t}P\, dt=\int \limits_{t_0}^{t}UI\, dt</math>

mast
*<math>P</math> lii šleđgâpiähtu
*<math>U</math> lii [[keeldâ]]
*<math>I</math> lii [[šleđgâvirde]]
*<math>t_0</math> lii äigikooskâ algâ
*<math>t</math> lii äigikooskâ loppâ

Jis piähtu lii staađâ, te energia lii tuše piähtu já ääigi teikâ keeldâ, šleđgâvirde já ääigi puátu.

<math>E=Pt=UIt</math>

=== Liegâsvuotâenergia ===

Liegâsvuotâenergia lii amnâs čalmai sporijdem jotoenergia. Ko káppáluvvâst lii [[liegâsvuotâkapasiteet]] <math>C</math> já ton liegâsvuotâ nubástus lii <math>\Delta T</math>, te káppálâhân čonâdâttâm teikâ káppáluv luovâttâm energia meeri lii:

<math>E=C\Delta T</math>

== Energia ohtâduvah ==

Energia já pargo ohtâdâh lii SI-vuáháduvvâst Joule. Aatoom- já vááimusfysiikâst lii kiävtust energia ohtâdâhhân [[elektronvolttâ]] (eV). Ohtâ elektronvolttâ lii energia, mon [[elektron]] uážžu, ko tot mana šleđgâkiedist oovtâ [[volttâ|vooltâ]] potentiaaliäru čoođâ. Šleđgâenergia ohtâdâhân kiävttoo táválávt [[kilowattâtijme]] (kWh). Eellimtarbâšijn energiamereh almottuvvojeh táválávt [[kaaloor|kalorin]].

Motomeh kiävtust leijee energia ohtâduvah já toi koskâvuođah:

{| class="wikitable"
!
! [[joule]]
! [[wattâtijme]]
! [[elektronvolttâ]]
! [[kaaloor]]
|-
! 1&nbsp;J = 1&nbsp;kg·m<sup>2</sup> s<sup>−2</sup> =
| 1
| 2,778 · 10<sup>−4</sup>
| 6,241 · 10<sup>18</sup>
| 0,239
|-
! 1&nbsp;W·h =
| 3600
| 1
| 2,247 · 10<sup>22</sup>
| 859,8
|-
! 1&nbsp;eV =
| 1,602 · 10<sup>−19</sup>
| 4,45 · 10<sup>−23</sup>
| 1
| 3,827 · 10<sup>−20</sup>
|-
! 1&nbsp;cal =
| 4,1868
| 1,163 · 10<sup>−3</sup>
| 2,613 · 10<sup>19</sup>
| 1
|}

== Käldeeh ==
<small>{{Käldeeh}}</small>
{{Jurgâlus
| 1 = :fi:Energia}}

[[Luokka:Stuáruseh]]